Bütün bunlar yalnız şahsî muamelelerdedir. Dinî inanç ve şerî vecibelerde bunlar söz konusu olmaz. Allah’ın şeriatında ve İslâm akidesi ile ilgili hususlarda göz yumma ve müsamaha yoktur. Af ve müsamaha, ancak alış verişte, sohbet ve konuşmada olur.

Sen insanlarla muamele, sohbet ve muaşeret ederken mümkün olan en kolay hak yolunu seç. Onlardan üstün bir kemâl isteme ve onları yorucu ahlâkî mükellefiyetlerle mesul tutma. Yanıldıkları zaman, zaafa kapıldıkları ve eksiklik yaptıkları .takdirde bağışla onları... Bütün bunlar yalnız şahsî muamelelerdedir. Dinî inanç ve şerî vecibelerde bunlar söz konusu olmaz. Allah’ın şeriatında ve İslâm akidesi ile ilgili hususlarda göz yumma ve müsamaha yoktur. Af ve müsamaha, ancak alış verişte, sohbet ve konuşmada olur. Ancak bu şekilde hayat kolayca seyrine devam edebilir. İnsanın beşeri zaaflarına karşı göz yummak, ona merhametle davranmak ve müsamahakâr hareket etmek, kuvvet sahibi ulu kişilerin zayıf ve küçüklere karşı davranmaları gereken hareket tarzıdır. Ve Resulullah (S.A.V.) bir gözetici, öğretici, eğitici ve doğru yolu gösterici kılavuzdur. Şu halde insanlar arasında en çok onun müsamahakâr davranması, kolaylıkla hareket etmesi ve beşerî zaaflara karşı göz yumması gerekir... Zaten Allah’ın Resulü de böyle olmuştu. Bir kerre olsun kendi kendisine kızmamıştı. Allah’ın dinine bağlandığına göre hiç bir şeyi kızgınlık anında yapmazdı. Her dâva adamı da Allah’ın, Resulüne emrettiği bu hususlarla memurdur. Şüphesiz ki, insanların nefisleri ile faaliyet icra etmek ve onları doğru yola sevketmek için çalışmak bir geniş kalpliliği gerektirir. Müsamahakârlığı, açık tabiatlılığı, kolaylığı ve kolaylaştırmayı, umursamazlığı değil, ifrata ve tefrite dalmadan Allah’ın dinine uygun hareket etmeyi icap ettirir:

«Uygun olanı emret»... Uygun olan herkesçe bilinen münakaşa ve mücadeleye mahal kalmadan açıkça görülen hayırdır. Bu konuda selîm fıtrat sahibi ve müstakim ruh yapısına malik kimseler aynı noktada birleşirler. Bir ruh bu uygun olan yolu itiyad haline getirdiği an ona kumanda etmek kolaylaşır. Hiç yorulmadan hayır çizgisinin renkleri kendiliğinden belirir. İnsan ruhunu giriftlik, meşakkat, şiddet ve mükellefiyetlerle öğrenme konusundaki ağırlıklardan daha çok hiç bir şey hayırdan alıkoymaz... Ruhları eğitime tâbi tutmanın yolu kumandayı temin edebilmek için mükellefiyetleri uygun olan tarzda ve daha yolun başlangıcında kolay olarak göstermektir. Ancak bir ruh o mükellefiyetleri itiyad haline getirirse ondan daha üstün olan mükellefiyetleri de seve seve, kolaylıkla ve rahatça yüklenebilir ..

«Bilgisizlere aldırış etme»... Doğru yolun zıddı, ilmin aksi olan cehalet kökünden geliyor bu da... Bunlar birbirlerine yakın, çok yakın şeyler. Aldırış etmemek bazen terk ve ihmal ile olur, bazen de bilmemekten dolayı tasarruf ve sözleri kâle almamaktan doğar Bu gibi hareketler karşısında efendice çekip gitmek ve onlarla sonu gelmeyen münakaşalara dalmamak, şiddet ve cezbeyi artırıcı enerji ve vakti boş boşuna zayi edici şeylere girişmemek ile olur Bazen onlara aldırış etmeden susup geçmek nefislerini küçültül, ruhlarını terbiye eder. İnat ve çekingenlikten, aşırı reddiye ve taşkınlıktan kurtarır. Şayet onları bu neticeye götürmezse kalblerinde hayırdan eser bulunanların onlardan ayrılması şüphesiz kİ daha iyidir. Çünkü onlar dâva adamlarının kötülüklerden ve boş şeylerden yüz çevirdiğini, dâvasının icaplarını yüklendiğini görürler.Bu cahillerinde ahmaklıklarına ve cehaletlerine şahid olurlar ve böylece kalplerinde hayırdan eser bulunanların gözünden onlar düşer ve sıyrılırlar.

Dâva adamının insan ruhunun giriş çıkış noktalarını gayet iyi bilen bu İlâhî tevcihata uymaları ne kadar da gereklidir, uygundur...

Fakat Resulullah (S.A.V.) da nihayet bir beşerdir Bazen kızabilir... Cahillerin cehaleti, beyinsizlerin sefaleti, .ahmakların budulalığı onun kızgınlığını üzerlerine çekebilir. Her ne kadar Resulullah (S.A.V.) kendisine sahip de olsa peşinden giden dava adamlarından bir çoğu aynı şeyleri yapamayabilirler. insan kızınca şeytan hemen nefsine hülûl eder, çünkü kızgınlık anında insan  heyecana kapılmış, nefsinin hâkimiyetini elinden çıkarmış, yularını kaybetmiştir. İşte bunun içindir ki, yüce Rabbi kızgınlığının yatışması ve şeytanı kendi yoluna sürmek için Allah’a sığınmalarını ondan yardım dilemelerini emrediyor :

«Şeytan seni dürtecek olursa Allah’a sığın, şüphesiz O, Semi ’dır, Âlîm ’dir»...

Ve şu hüküm : «O, Semi ’dir, Âlîm ’dir».., Kesin ola

rak belirtiyor ki, şüphesiz Allah’ü Teâlâ cahillerin cehaletini ve beyinsizliğini işitmektedir. Ve senin ruhunda onların eziyelleıı karşısındaki tahammülü açıkça bilmektedir... Bu ise ruhu razı el inek, nefsi sevindirmek için gayet büyük tesir icru ediyor. Az.ıım ı